Chiếc kèn tự tình của người Mông
được anh Tiến sáng tạo ra rất nhiều loại khác nhau
Nâng niu trên tay chiếc đàn môi nhỏ nhắn, xinh xinh dài chừng 5 – 6 cm, chị Nguyễn Thị Thoa (38 tuổi), một nghệ nhân làm đàn môi ở thôn Đọi Tam cho biết: Nghề làm đàn môi du nhập về làng từ năm 1999 – 2000, do một người làng tên Tiến đang sống ở Hà Nội đem mẫu về đặt làm. “Xưa nay người trong làng chúng tôi chỉ quen tay búa tay đục làm những chiếc trống truyền thống, nay chuyển sang làm thêm đàn môi – một nghề đòi hỏi sự cầu kì, tỉ mỉ tới từng chi tiết, nghề này rất kén thợ tài nên không ít người đã phải bỏ cuộc…”
Vì vậy người trụ lại được phải có hoa tay khéo léo, có trí kiên trì cũng như có khả năng thẩm âm đặc biệt, có vậy mới làm ra được những chiếc đàn môi đạt tiêu chuẩn và kiếm được tiền từ nghề… đàn môi.
Chiếc đàn môi chỉ bé bằng đầu ngón tay, được cấu tạo bởi miếng đồng mỏng có lưỡi dao động phía tâm, đầu đàn nhọn. Thoạt nhìn đàn môi trông giống như chiếc kim thêu cỡ lớn, có người còn lầm tưởng là chiếc phi tiêu…. Tuy nhiên khi hoàn thiện, người nghệ sĩ đưa chúng lên miệng thổi, nhiều người sẽ không khỏi ngỡ ngàng trước những âm thanh du dương, déo dắt làm lay động lòng người.
Khi chơi đàn người ta giữ đui đàn cố định bằng tay trái, đặt đàn cách môi một khoảng đủ không chạm vào răng. Ngón cái của tay phải bật vào đầu đàn khiến lưỡi trong đàn rung lên, truyền chấn rung âm đến miệng và vang lên trong khoang miệng, người nghệ sĩ dùng sự khéo léo điều khiển khoang miệng sao cho âm phát ra là những giai điệu của một bản nhạc, bài hát.
Anh Lê Ngọc Tiến – người đưa nghề kèn môi về làng
Về quy trình sản xuất ra một chiếc đàn môi, trước tiên phôi đồng được dập sẵn bằng máy, tiếp theo phôi được người thợ đưa vào trà bóng, mài giũa lấy mặt phẳng, tiếp theo đến công đoạn rãnh nhằm tạo rãnh, đây là khâu quan trọng nhất vì nó quyết định đến chất lượng âm thanh của chiếc đàn, cuối cùng là khâu thẩm âm, khâu này kiểm tra chất lượng âm thanh của đàn, chỉ cần sai lệnh âm chuẩn một chút thôi là sản phẩm lập tức bị loại. Trừ khâu làm phôi các công đoạn đều làm thủ công nên đòi hỏi sự chính xác của tay nghề người thợ rất cao.
Chất liệu để làm đàn môi là đồng luyện đủ độ, được dập thành lá, phôi được làm bằng máy rồi gia công. Trước đây chỉ có thể làm ra một loại đàn nhưng hiện nay theo các nghệ nhân tại làng cho biết đã tạo ra 30 loại đàn khác nhau, có kích thước to nhỏ và cấu tạo khác nhau. Mỗi loại lại có âm thanh khác nhau, tùy thuộc vào người thổi. Để tiện cho khâu bảo quản và dễ phân biệt, từng loại đàn được cho riêng từng loại vào ống đựng. Những chiếc ống đựng đàn cũng phải được luộc qua nước vôi để vô trùng, đảm bảo vệ sinh mỗi khi đưa đàn lên miệng thổi.
Anh Lê Ngọc Tiến, người đưa nghề làm đàn môi về làng cho biết, “Trong việc làm kèn khó nhất là khâu xẻ rãnh để lấy tiếng (tức thẩm âm), người thợ phải căn chỉnh từng li, xử lý sao cho âm thanh của đàn có độ nẩy, độ ngân, độ dao động lâu. Vì vậy đòi hỏi người thợ ngoài tay nghề vững, phải có đôi tai thẩm âm tốt, bởi chỉ thay đổi độ dày mỏng một li của rãnh kèn, âm đàn phát ra đã rất khác nhau…”
Chị Nguyễn Thị Thoa đang tỉ mỉ gia công từng chi tiết
Là nghề đòi hỏi sự khéo léo, tài hoa cao nên cả thôn Đọi cũng chỉ điểm được 5 – 6 thợ lành nghề, còn lại là thợ phụ. Với giá 3000 đồng/ chiếc đàn thành phẩm, một ngày thợ lành nghề làm được 50 – 70 cái cũng cho các gia đình nguồn thu nhập đáng kể. Trao đổi thêm xề xuất xứ của loại nhạc cụ này với anh Lê Ngọc Tiến, người đã đưa nghề về làng, anh Tiến cho hay đàn môi là một loại nhạc cụ xuất xứ của người Mông, song hiện nay sản phẩm làm ra chủ yếu xuất khẩu sang các nước Châu Âu, Châu Mĩ và một số nước Châu Á như Nhật Bản, Ấn Độ, số ít bán tại Việt Nam…và trên thế giới hiện có khoảng 30 quốc gia chơi loại nhạc cụ này. Bình quân mỗi năm công ty anh Tiến xuất khẩu 1 – 2 vạn chiếc đàn môi.
Cũng theo anh Tiến thì ở Việt Nam hiện nay có tới 10 loại đàn môi khác nhau, trong đó loại đàn môi của người Mông được giới thạo nhạc trong nước và thế giới đánh giá rất cao. Tiếng đàn môi người Mông khi cất lên được ví như tiếng gọi bạn tình giữa mùa xuân. Dựa vào những am hiểu đó anh đã nghiên cứu và tạo ra nhiều loại đàn môi có tiếng du dương đủ cung bậc từ mẫu đàn môi gốc người Mông và anh đã thành công. Hiện anh Tiến giao phôi hàng thường xuyên cho khoảng 30 hộ trong làng sản xuất với thu nhập bình quân 2 – 3 triệu đồng 1 người/tháng.
“Ông Tổ” đàn môi Đọi Tam – Lê Ngọc Tiến tỏ ra lạc quan về tương lai nghề làm đàn môi của mình, bởi theo anh biết thì hiện nay trong đàn điện tử (organ) chưa tích hợp được loại âm thanh độc đáo này. Ngoài việc tạo được việc làm cho địa phương, đây hẳn là nghề độc đáo, chiếc kèn môi của người Mông lại được người Kinh sản xuất rất thuần thục, đại trà giữa đồng bằng.
Kim Chiến
JEW S HARP/DAN MOI/GUIMBARDE 